Theo sách “Tục triều hiến chương loại chí”, Bùi Huy Bích sinh năm 1744, mất năm 1818, tên húy là Hy Chương, hiệu là Tôn Âm; người làng Định Công, huyện Thanh Trì, sau di cư vào làng Thịnh Liệt, huyện Thanh Trì, tỉnh Hà Đông, nay là Hà Nội. Ông sinh ra trong một gia đình giàu có, ông nội và cha của ông đều là những nhân vật nổi tiếng trong lịch sử và văn học nước nhà.

Thuở nhỏ, Ngài thể chất kém cỏi, hay ốm đau, bề ngoài chậm chạp, chất phác nhưng thực chất lại có tư chất thông minh, không những thuộc lòng nhanh chóng kinh điển mà còn ứng xử rất tế nhị trong cuộc sống. Tương truyền, khi Bùi Huy Bích còn nhỏ, trong làng có đám tang. Cậu bé Bích đứng gần đối tượng, khi người này chuẩn bị viết thì thấy mực đã khô. Thấy chú Bích đứng gần, đối tượng hất hàm ra hiệu. Bích hiểu ra, thấy bên cạnh nghiêng có một cái cốc đầy nước, liền cầm cốc nước, gắp một cục vàng Hồ (loại vàng giấy của làng Hồ), chọc lỗ một bên và rồi dùng quả cầu vàng múc một ít nước đổ vào nghiên cứu. Kết thúc buổi lễ, chủ nhà hết lời khen ngợi Bích và mời anh ngồi trên chiếu rượu dành riêng cho mình. Anh giải thích: Chén nước đầy mà mực cạn. Người đứng dậy cầm cả cốc đổ đi nên nước bắn tung tóe, mất trang nghiêm. Người đàn ông chậm chạp chạy đi lấy thìa và nghi lễ chưa hoàn thành. Thuổng vàng không phải là vật để múc nước, nhưng cậu bé biết biến những tờ báo thành công việc.

Năm 8 tuổi mẹ mất, ông theo cha về Hải Dương, quê ở làng An Lâu, huyện Thanh Miện, ​​nơi cha dạy học. Năm 17 tuổi, ông được cha cho về quê theo học với ông nội là Nguyễn Bá Trù ở làng Linh Đường, huyện Thanh Trì. Hai năm sau, ông được thầy cho đi thi và đỗ Hương khoa Giáp Ngọ, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 23 – 1762. Năm sau, ông không đỗ Hội, được thầy khuyên. thầy đi học thêm ở trường thầy Lê Quý Đôn mở. tại kinh thành.

Bấy giờ, chúa Trịnh ức hiếp vua Lê quá đáng, làm tổn thương hệ tư tưởng chính thống của Nho gia. Vì vậy, Bùi Huy Bích không hào hứng với kỳ thi. Nhưng rồi để chiều lòng cha, năm 25 tuổi ông đi thi Hội và đỗ Đình Nguyên Hoàng Giáp. Đó là mùa thu năm Kỷ Sửu – 1769. Sau khi thi đỗ, ông được bổ làm Trường Lại, rồi thăng Thị Chế (năm 1771), rồi được bổ làm Thiêm sai Tri phiên, kiêm Tham tri. chức Đông các quan. Bưu điện. Năm 1777, ông vào làm Tổng đốc Nghệ An rồi vào trấn thủ Thuận Hóa, tuyên bố nghị định. Trong thời gian này, ông vừa khởi nghĩa chống giặc Mường Thái ở miền Tây Nghệ An. Sau công lao đó, năm 1780, ông được thăng Hiệp trấn Nghệ An, nhận chức Tham chính. Năm 1781, ông được chúa Trịnh Sâm triệu vào triều để giữ chức Nhập nội thị ngự sử (chức thứ hai trong cung sau chúa), nhưng ông lấy cớ ốm đau xin từ chức, dù đang trong triều đình. lúc đó mới 38 tuổi và là bà con với chúa Trịnh Sâm.

Khi Trịnh Sâm phế con trưởng Trịnh Tông lập con nhỏ Trịnh Cán (con của Tuyên phi Đặng Thị Huệ được sủng ái), ông đã can thiệp nhưng không thành. Vì không nghe lời khuyên, Trịnh Sâm vẫn chiều theo ý riêng, lập con nhỏ nên trong triều sau khi chúa băng hà đã xảy ra bạo loạn. Trịnh Sâm mất, Trịnh Tông phế Trịnh Cán lên ngôi, phế chức Tham Chân của Phan Lê Phiên (vì Phiên cùng phe với mẹ con Trịnh Cán) và mời Bùi Huy Bích làm Hành Tham Chân, trong hy vọng rằng anh ta có thể cứu anh ta. khắc phục tình trạng kiêu ngạo của bộ đội. Nhưng rồi do nhiều chuyện xảy ra, lại vì nghi kỵ, ông xin thôi quan về ẩn dưỡng ở phường Bích Câu, Hà Nội. Kể từ đó, ông đã từ chối 3 lời mời tham gia chính trị. Năm 1786, quân Tây Sơn lấy danh nghĩa “phù Lê diệt Trịnh” tiến ra Bắc. Tây Sơn diệt Trịnh rút quân về Nam không được bao lâu thì Lê Hiển Tông mất, cháu là Lê Chiêu Thống lên thay, mời ông ra giúp nhưng ông xin về nước. Vua Quang Trung sau khi đánh thắng quân Thanh (năm 1789) đã mời các danh thần thời Hậu Lê ra giúp nước nhưng ông không hợp tác. Ông cũng giữ thái độ đó với Gia Long, khi vị vua đầu tiên của nhà Nguyễn lên ngôi.

Cuộc thảo luận:

Theo nội dung của giai thoại này, Bùi Huy Bích là người đã từ chối 3 lời mời của 3 vị vua đương thời là vua Lê Chiêu Thống, vua Quang Trung và vua Gia Long. Và được các hoàng đế biết đến, rồi đích thân mời vào, chứng tỏ Bùi Huy Bích thực sự rất có tài. Tuy nhiên, với tài năng của mình, Bùi Huy Bích nhận thấy rằng trong cả ba lời mời ông đều ở trong hoàn cảnh không cho phép ông hài lòng với hoạt động chính trị. Vì vậy, ông chủ yếu tập trung vào việc sáng tác, ôn tập văn học, lịch sử và đối với ông, đó cũng là một công việc hữu ích.

Có lẽ cũng vì chán thời cuộc nên phần lớn thơ văn của ông là những tự sự về nhân nghĩa và thái độ, tự trách mình không làm được gì nhiều để giúp dân, giúp nước; đồng thời đả kích sự thối nát của quan lại đương thời và phê phán những quan điểm xuyên tạc của các nhà Nho. Không chỉ vậy, trong các tác phẩm của ông còn thể hiện tình yêu thiên nhiên sâu sắc, cụ thể hơn là thiên nhiên làng quê Thăng Long và nông thôn Việt Nam. Những khung cảnh đời thường mà đôi khi ta không để ý đến nhưng đã đi vào thơ, văn và đều trở nên trìu mến, đáng yêu dưới ngòi bút của tác giả Bùi Huy Bích. Ông xứng đáng là danh nhân văn hóa của dân tộc ta cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX.

Theo Baihocdoisong.com